‘Ik ben vijftien, ik heet Fatemeh, maar ik vind mijn naam niet mooi. Ik word binnenkort opgehangen…’

Zo begint de novelle van Chahdortt Djavann. Ik was nieuwsgierig geworden naar dit boek na het stukje van Ogma-collega Mirjam over ‘vluggertjes’.

In De zwijgster vertelt Fatemeh hoe het zover is gekomen dat zij zal worden opgehangen. Een treurige geschiedenis van beperking, onveiligheid, weinig toekomst en mishandeling van vrouwen. Als je Duizend schitterende zonnen gelezen hebt, dan weet je waar dit boek over gaat.

De zwijgster is Fatemeh’s tante. Zij sprak nooit meer een woord nadat ze getuige was van bruut geweld. De zwijgster werd ook gedood door ophanging.

Er is iets geks met dit boek

Het boek opent met een brief van de uitgeefster. In het naschrift – daar bladerde ik meteen naartoe na de brief van de uitgeefster – lees je dat dit boek geschreven is op basis van het geredde dagboek van Fatemeh. Hoe zij in de gevangenis de beschikking kreeg over een schrift en dit helemaal heeft volgeschreven. In een pietepeuterig handschrift, zonder interpunctie en dat alle wit op de pagina benut is. Na haar dood is het dagboek weggesmokkeld en kreeg een journaliste het in handen, die het vervolgens naar de eerder genoemde uitgeefster bracht.

Ongelooflijk, dat dat dagboek gered is! Dat dacht ik.

Toen ik het verhaal ging lezen vond ik al vrij snel dat het ‘dagboek’ vrij literair geschreven was. Elk hoofdstuk begon met een kort gesprek dat Fatemeh met haar gevangenis bewaker had.

Achterdochtig of een goedgelovige lezer?

Noem mij een achterdochtige lezer (of juist goedgelovig), maar ik had er erg moeite mee om te geloven dat dit een echt dagboek was. Ik moest onwillekeurig denken aan de Middelbare schooltijd waarin sommigen een boek op de leeslijst hadden dat geen auteur had maar ‘anonymous’ was. Een boek in de categorie Wir Kinder von Bahnhof Zoo. Dat boek werd ook als waargebeurd aangeprezen (dat van anonymous). Er werd toen hevig gediscussieerd of het wel echt gebeurd was. Waren het wel echte feiten of was het verzonnen. En als het verzonnen was, waarom moesten we dan geloven dat het waar gebeurd was. En als het verzonnen was, waarom had het dan geen auteur? Dat voelde alsof het zijn doel voorbij schoot.

Dus ging ik op internet op zoek naar achtergrond informatie over De zwijgster. Al snel kwam ik uit bij een interview met de schrijfster en dan blijkt dat het dagboek idee een literaire vorm is. (klik hier om het interview te lezen – zeker een aanrader). Ook de brief aan de uitgeefster en de aantekeningen van de journaliste aan het eind zijn een literaire keuze.

Ik heb er moeite mee, eerlijk gezegd, die vorm. De schrijfster vond dat het kracht bijzette, maar bij mij creëerde het afstand en verwarring. Het zette mij op het verkeerde been. In mijn beleving doet het afbreuk aan wat de schrijfster ons wil vertellen; namelijk de afschuwelijke positie waarin vrouwen in Iran zitten. Een wereld waarin mannen jouw levensloop bepalen en het nergens echt veilig is. Wel kan ik me voorstellen dat de schrijfster deze vorm nodig had omdat die geschiedenis zo dichtbij haar ligt. De schrijfster wil spreken, daar waar de zwijgster gestopt is met praten.

Kinderlogica

Het boek lag bij mij thuis op de trap, klaar om terug te gaan naar de bibliotheek. Ik dacht niet dat ik er wat over te vertellen had voor Ogma (het tegendeel is bij deze bewezen). Mijn dochters (8 jaar) zagen het boek liggen en een van de twee vroeg of de zwijgster dat meisje van 15 was.

Ik legde uit dat de zwijgster haar tante was.

Dochter vraagt: ‘Wat is opgehangen?’
Ik zeg: ‘Weet je nog dat spelletje ‘galgje’?’
Haar ogen worden groot: ‘Gaat ze dood? Waarom?’
Ik: ‘Ze heeft haar man vermoordt. Omdat hij haar heel slecht behandelde.’
Andere dochter, verontwaardigd:
‘Ja, hallo!! Dan kunnen ze toch beter HEM ophangen.’

Kijk, daar heb ik niets meer aan toe te voegen.